Kruispunt Blauwkapel verdwenen
Samengesteld door Nico Spilt
Bij Utrecht Blauwkapel lag bijna anderhalve eeuw een bijzondere kruising van twee spoorlijnen. Op 14 mei 2022 werd afscheid genomen van kruispunt Blauwkapel. Er werden toen enkele ritten gereden met historisch materieel. Voor het laatst sinds 1874 konden toen vanaf Hilversum treinen rijden naar de Maliebaan. Bijna direct na de afscheidsritten werd deze constructie opgebroken.
Kruispunt Blauwkapel verdwenen
De stad Utrecht is sinds 1843 bereikbaar per trein. Toen werd de spoorlijn van Amsterdam naar de Duitse grens bij Arnhem geopend. Geleidelijk volgden er lijnen in andere richtingen. In 1863 werd de spoorlijn Utrecht-Amersfoort in gebruik genomen. In 1874 volgde een spoorlijn vanuit Hilversum. Deze twee lijnen kruisten elkaar ter hoogte van fort Blauwkapel.
Op 9 februari 1980 passeert treinstel 474 het kruispunt Blauwkapel. De trein komt uit de richting Amersfoort en kruist hier de spoorlijn uit Hilversum. Foto: Rudi Lagerweij.
Terwijl de treinen uit Amersfoort doorreden tot wat later Utrecht CS zou gaan heten, kregen de treinen uit Hilversum een eigen station. Dat lag aan de Maliebaan, aan de rand van de stad. Vanaf dat station liep de lijn nog een paar kilometer door tot het emplacement bij Lunetten. Daar konden reizigers overstappen op treinen richting Arnhem en Den Bosch.
Al deze spoorlijnen werden aangelegd door verschillende maatschappijen, concurrenten van elkaar. Door fusies bleven er uiteindelijk nog twee over: de HSM en de SS. De spoorlijn naar de Maliebaan was van de HSM, de lijn naar Amersfoort van de SS. Ook de lijnen bij Utrecht Lunetten waren van de SS. De twee maatschappijen maakten van diverse lijnen wel gezamenlijk gebruik.
Twee verbindingsbogen
In 1905 werd bij Blauwkapel een verbindingsboog aangelegd. Goederentreinen uit de richting Lunetten konden toen om Utrecht heen naar Amersfoort rijden. Voor personenverkeer is deze verbinding zelden gebruikt. De twee sporen van deze verbindingsboog waren lang uitgevoerd, zodat hier treinen aan de kant konden worden gezet.
Utrecht, 29 mei 1976. Locs 2288, 2274 en 2247 op de laatste dag waarop deze ertstreinen met diesel werden gereden. De trein komt uit Hilversum en zal via Lunetten naar Duitsland rijden. De laatste wagens rijden nog over de kruising. Er liggen hier vier sporen: de twee rechtersporen vormen de verbindingsboog naar Amersfoort. Achter de rug van de fotograaf is later de wijk Voordorp gebouwd.
In 1921 volgde een tweede verbindingsboog. Treinen uit Hilversum konden voortaan naar Utrecht CS rijden, naar wat toen het Buurtstation werd genoemd. Voor de reizigers was dat veel aantrekkelijker dan het Maliebaanstation. Dat lag nogal ver van de binnenstad en werd door veel reizigers gemeden: die stapten uit bij de halte aan de Biltstraat en namen daar de tram.
Utrecht, 6 mei 1975. Treinstel 531 is op weg van Utrecht naar Hilversum. De trein rijdt over de in 1921 aangelegde verbindingsboog. Links in beeld de spoorkruising waar dit artikel over gaat, rechts buiten beeld ligt fort Blauwkapel.
Het station aan de Maliebaan kwijnde weg en verdween in 1939 uit de dienstregeling. In 1954 werd hier het Spoorwegmuseum geopend. De spoorlijn bleef in gebruik voor goederentreinen en omgeleide andere treinen. Bezoekers van het museum werden dan ook met enige regelmaat getrakteerd op voorbij denderende treinen.
Voorplein van het Spoorwegmuseum op 9 juni 1973. Dit museum is sinds 1954 ondergebracht in het vroegere Maliebaanstation, eindpunt van de Oosterspoorweg uit Hilversum. Dat station lag ongunstig ten opzichte van de stad. Toen bij Blauwkapel een verbindingsboog was aangelegd, konden de treinen uit Hilversum doorrijden naar Utrecht CS en raakte het station aan de Maliebaan zijn bestaansrecht kwijt.
Bijzondere bovenleidingconstructie
In de jaren 40 werden de spoorlijnen naar Hilversum en Amersfoort geëlektrificeerd. Toen kwam er dus ook bovenleiding te hangen boven het kruispunt bij Blauwkapel. De bovenleidingen van de sporen van en naar Hilversum hingen boven die van de sporen van en naar Amersfoort. Treinen van of naar Hilversum moesten hier hun stroomafnemers laten zakken om het kruispunt te kunnen passeren.
In 1963 werd de beveiliging hier gemoderniseerd, waarbij seinen op andere plaatsen kwamen te staan. Daardoor kon de situatie ontstaan dat een locomotief op de kruising tot stilstand zou komen, en dus niet meer kon wegkomen. De oplossing voor dit probleem was een bijzondere constructie: een beweegbare bovenleiding. Normaal lag deze bovenleiding vrij voor treinen van en naar Amersfoort. Voor treinen die over de andere sporen de kruising passeerden, liet men de bovenleiding een stukje zakken. Zie de toelichting bij de foto’s.
Op 27 augustus 2001 kwam mijn trein naar Bilthoven stil te staan op de kruising bij Blauwkapel, ik denk om een intercity voorrang te verlenen. Heel gemakkelijk voelde ik mij niet, zo midden op de kruising, maar ik had nu wel de kans om wat foto’s te maken van de bijzondere bovenleidingconstructie. De bovenleiding van de sporen naar Hilversum hangt hier een eindje boven die van de sporen naar Amersfoort.
Wanneer er een trein van of naar Hilversum nadert, laat men de bovenleiding van het betreffende spoor zakken. Daarvoor worden motoren gebruikt bij de voet van de portalen. Dit zijn aangepaste wisselstellers: ze hebben een afwijkende overbrenging van de tandwielkast (1:45 in plaats van 1:13).
Letterlijk en figuurlijk vakwerk, de constructie van de spoorkruising. Naast het spoor liggen een paar reservedelen. Vanwege de snelle slijtage moesten regelmatig delen van de kruising worden vervangen.
Viersporig met fly-overs
In 1996 werden bij Blauwkapel fly-overs in gebruik genomen en werd de lijn naar Utrecht viersporig. Sindsdien rijden de meeste treinen tussen Amersfoort en Utrecht niet meer via het kruis maar er vlak langs. Opvallend detail: ze rijden hier links. Via de lage sporen rijden alleen nog de sprinters naar Baarn en Amersfoort, en de pendeltreinen van het Spoorwegmuseum.
Post T is vervallen, de bediening vindt nu plaats vanuit de verkeersleidingspost Utrecht. Het oude seinhuis heeft tegenwoordig een horecafunctie.
Het bedieningspaneel van Post T bij Blauwkapel op 23 juli 1989. Het kruis en de verbindingsbogen zijn duidelijk te zien. Rechts op het paneel de stations Bilthoven en Den Dolder, die ook vanuit Blauwkapel werden bediend.
Een trein uit Hilversum passeert de overweg in de Eykmanlaan. Rechts in de achtergrond de spoorkruising Blauwkapel. De foto is op 23 juli 1989 gemaakt vanaf Post T. De gele Lada is van de fotograaf.
Een ongemakkelijk gevoel op de Voordorpsedijk
De spoorlijnen bij Blauwkapel worden doorkruist door de Voordorpsedijk. Dat leverde drie overwegen op: een in de lijn uit Amersfoort, en twee in de lijn uit Hilversum. Die twee laatste overwegen lagen vlak bij elkaar. In 1952 werden hier automatische halve overwegbomen geïnstalleerd. Dit waren de eerste AHOB-installaties in Nederland. (Halve overwegbomen bestonden wel eerder, maar die werden niet automatisch bediend.)
Een bijzonderheid was dat deze overwegen elk maar één overwegboom hadden. Aan de andere kant stond een automatische knipperlichtinstallatie (AKI). Dit was om te voorkomen dat het wegverkeer opgesloten raakte tussen de twee overwegen. Naderde er een trein, dan gingen van beide overwegen de bomen omlaag. Ook gingen er rode lichten knipperen in de AKI van de overweg waar de trein overheen kwam. Bij de andere AKI bleef de witte lamp knipperen.
Dat kon een ongemakkelijk gevoel opleveren: je hoort bellen rinkelen en je ziet een spoorboom omlaag gaan, maar aan de andere kant van de overweg nodigt een wit knipperlicht je uit om toch over te steken. In 2006 is dit aangepast: beide overwegen kregen nu twee bomen. Wanneer die omlaag gingen, gingen bij de andere overweg waarschuwingslampen knipperen. Met het verdwijnen van de kruising Blauwkapel, en daarmee een van de overwegen, is ook deze situatie verdwenen.
Op 20 september 2003 passeert loc 1776 met een trein van Herik Rail de Voordorpsedijk. De trein is op weg naar Hilversum en heeft net de kruising achter zich gelaten. De overweg is aan een kant afgesloten door een AHOB en heeft aan de andere kant een AKI.
Vanuit een trein die stilstaat op de kruising kijken we in de richting van de Voordorpsedijk. De fly-over wordt gebruikt door intercity’s en goederentreinen. 27 augustus 2001.
Van spoorbaan tot wandelpad
In 2012 verdween de verbinding tussen Maliebaan en Lunetten. De spoorlijn werd opgebroken en is nu het domein van wandelaars en fietsers. De meeste bovenleidingportalen zijn blijven staan en fungeren nu als ophangpunt voor de straatverlichting.
Het Spoorwegmuseum is sindsdien alleen nog per trein bereikbaar vanaf Blauwkapel. Het treinverkeer is beperkt tot de pendeltreinen naar het museum en af en toe een overbrengingsrit van museummaterieel. Daar heb je geen uitgebreide wisselverbindingen en dure bovenleidingconstructies voor nodig. Vandaar dat in mei 2022 een grote sanering is begonnen. Ook eerder zijn overigens al sporen en wissels buiten dienst gegaan.
Op de tekeningen bij dit artikel kun je de ontwikkelingen sinds 1874 volgen. Op de laatste tekening zie je de uiteindelijke situatie, nadat alle overbodige sporen zijn verwijderd. Het lijkt logisch om de verbinding naar het Spoorwegmuseum andersom te leggen, richting Overvecht, maar hier liggen volkstuintjes in de weg en praktische bezwaren.
Utrecht, 20 augustus 1975. Loc 3737 passeert de plek waar vroeger de halte Biltstraat was. De trein is bestemd voor bezoekers van het MOROP-congres dat door de NVBS werd georganiseerd. In de achtergrond het Ooglijdersgasthuis. De halte Biltstraat bestond uit een eilandperron. Hier stapten meer passagiers in en uit dan bij het ongunstig gelegen Maliebaanstation. Tegenwoordig is alleen het achterste spoor nog in gebruik, voor treinen naar of van het Spoorwegmuseum.
Utrecht, 9 september 2012. Treinstel 273 is als Heimwee Express op weg van het Spoorwegmuseum naar Lunetten. Dit was een van de laatste treinen die hier hebben gereden; kort hierna zijn de sporen opgebroken. Links woning 52A bij de overweg in de Koningsweg.
Utrecht, 15 mei 2022. Hier eindigt tegenwoordig de Oosterspoorweg, iets voorbij het Spoorwegmuseum. De sporen naar Lunetten zijn opgebroken, maar de meeste bovenleidingportalen zijn blijven staan. Daar kun je nu onderdoor wandelen of fietsen.
Tekst, kaartjes en foto’s (tenzij anders vermeld) door Nico Spilt. Bron: NVBS Actueel, mei 2022.