Delft

Delft kende al vroeg een paardentram. En nog wel een heel bijzondere: de railroader die zowel op rails als op straat kon rijden. Rond het midden van de negentiende eeuw was ir. Cornelis Soetens actief bezig met het bemachtigen van concessies voor het aanleggen van paardentramlijnen in de omgeving van Den Haag. De meeste pogingen strandden, maar de concessie voor een verbinding van Den Haag via Rijswijk naar Delft werd in 1864 verleend. Geldschieters voor de Algemeene Nederlandsche Railroute Maatschappij (ANRM) kwamen uit Frankrijk. Op 24 juni 1866 vond de officiële openingsrit plaats: de lijn liep van het Huygensplein in Den Haag naar het Kalverbosch te Delft. De spoorwijdte bedroeg 1445 mm. De voertuigen waren van Frans fabricaat. Op de Hoornbrug in Rijswijk en bij de gelijkvloerse kruising met de trein van Den Haag naar Leiden op de Rijswijkscheweg lagen geen rails. Aanvankelijk was de lijn een groot succes maar later kwam de ANRM in financiële problemen en ging zelfs failliet. Eind 1874 viel het doek. Op de foto een van de rijtuigen bij het Delftse eindpunt Kalverbosch circa 1870. (Gemeentelijke Archiefdienst Delft)

Na de railroader kwam er een ′gewone′ paardentram en weer daarna, vanaf 31 juli 1887 om precies te zijn, een stoomtram. Ook deze vertrok vanaf het Haagse Huygensplein. Inmiddels had de HTM het personenvervoer in Den Haag en ook naar Delft in handen gekregen. We zien locomotief 1 -fabricaat Henschel uit Duitsland- met een paar rijtuigen aan het Noordeinde te Delft. Evenals zijn voorgangers reed de stoomtram op enkelspoor; onderweg waren er vier wisselplaatsen. De nu in onze ogen vreemde spoorwijdte van de railroader was al eerder omgezet naar normaalspoor. De foto komt uit de verzameling van M. van Witsen (NVBS-fotonummer 255.522) en moet ongeveer in het jaar 1900 zijn gemaakt.

Na de paardentram en de stoomtram duurde het tot 1 juli 1924 voordat de stad ′elektrisch′ kon worden bereikt. Op deze foto zien we de interlokale motorwagen 68 met een salonwagen (101-120) op de Reineveldbrug te Delft tijdens de officiële opening van de nieuwe Reineveldbrug op 2 september 1931. Beide zijn over de gehele lengte voorzien van groene guirlandes en de 68 heeft vlaggetjes in de pantograaf. Tegelijkertijd werd ook de route verlegd via Delftweg – Broekmolenweg – Vrijenbanselaan – 2e Reineveldbrug – Wateringsevest. Het Haagse eindpunt ligt niet meer aan het Huygenspark maar is verplaatst naar het Plein, zodat de tram ook het stadscentrum kon bereiken. Op last van de Duitse bezetter werd het Plein op 5 augustus 1940 verlaten en werd de Turfmarkt het nieuwe eindpunt. De foto is van J.H.J. van Aken van der Laan (NVBS-fotonummer 185.947)

Het honderdjarig bestaan van de Technische Hoogeschool kon in de oorlog (1942) niet goed worden gevierd, dus toen in 1948 het Delftsch Studenten Corps honderd jaar bestond, werd er een groot feest georganiseerd ter gelegenheid van beide jubilea. De tien jaar oude replica van locomotief ′De Arend′ gaf acte de présence en staat hier naast HTM-motorwagen 61 op de Westvest. Omdat De Arend een andere spoorwijdte kent, werd op een van de tramsporen een stuk breedspoor aangelegd terwijl de HTM het even met enkelspoor moest doen. De 61 op weg naar Den Haag staat hier dus op ′verkeerd′ spoor. Op 11 juli 1948 vastgelegd door J.A. Bonthuis (NVBS-fotonummer 529.205).

Op het emplacement bij station Delft is NS locomotief 4418 aan het rangeren. Alles is nog ′laag′. Links op de foto zijn nog juist een sik en het uitrijsein voor treinen over spoor 2 te zien. R. Ankersmit maakte deze foto op 3 juli 1957 (NVBS-fotonummer onbekend).

In 1961 zijn de werkzaamheden om de sporen naar een hoger plan te brengen al in volle gang. De Westersingelgracht is gedempt om de aanleg van een hulpbaan mogelijk te maken. Ter hoogte van de overweg Hugo de Grootstraat rijdt trein 1151 van Amsterdam naar Bergen-op-Zoom nog op oude rails. De trein bestaat uit ElD4 660 en ElD3 444. Ook deze foto is geschoten door R. Ankersmit en wel op 25 mei 1961 (NVBS-fotonummer onbekend).

Een lange personentrein van Delft naar Den Haag staat hier op spoor 3 klaar voor vertrek. We zien alleen het staartstuk van deze trein: treinstel ElD3 461 en daarvoor een postrijtuig Pec. Onzichtbaar op de foto zijn het tweetje en viertje die hier weer voor stonden. De top van het stationsgebouw torent fraai boven de perronoverkapping uit. Op deze locatie is op 8 december 1962, de dag waarop R. Ankersmit deze foto maakte, van de viaductbouw nog niets te bespeuren (NVBS-fotonummer onbekend).

De interlokale tram van Den Haag naar Delft heeft jarenlang zijn eindpunt gehad aan de Westvest, zoals hier op de foto. De 68 met aanhangwagen 136 voeren net een week het lijnnummer 37, dat op 1 januari 1965 werd ingevoerd. De lijnnummers I1en I3 werden vervangen door 37 en 36 (Voorburg), terwijl ook de buslijnen van de HTM hun letters inwisselden voor nummers. Wagen 136 werd in 1951 overgenomen van de Limburgse Tramweg Maatschappij (LTM) die haar trams kort tevoren had vervangen door dieselbussen. J.A. Bonthuis heeft deze foto gemaakt op 7 januari 1965 (NVBS-fotonummer 239.235).

Behalve de HTM heeft ook de WSM (Westlandsche Stoomtramweg Maatschappij) Delft aangedaan. De lijn liep van Maaslandsche Dam via Schipluiden en Den Hoorn naar de Spoorsingel in Delft. Hoewel het personenvervoer op deze lijn al dertien jaar na de aanleg werd stopgezet (1925) zijn de rails nog heel lang blijven liggen. De Tramwegstichting (TS) heeft hier dankbaar gebruik van gemaakt. Op 15 december 1967 vierde het gezelschap Leeghwater, een studievereniging van werktuigbouwkundige studenten haar honderdjarig bestaan met een rit van Delft naar Naaldwijk over de oude WSM-tramlijn. De tram bestond uit locomotief 18, afkomstig van de Gooische Stoomtram en twee blokkendozen mat 24. Je zou dit de generale repetitie kunnen noemen van wat er de volgende dag stond te gebeuren: een rit die velen zich nog zullen herinneren. Toen reed loc 18 met vier blokkendozen voor TS-donateurs en NVBS-leden van Maaslandsche Dam naar Delft. De sporen zijn blijven liggen tot 1970. De fotograaf is A.E.E. van Donselaar (NVBS-fotonummer 1297.4090).

Het Beneluxtreinstel rijdt hier nog op de hulpbaan maar links is te zien dat de bouw van het viaduct goed vordert. Aan één kant hangt er zelfs al bovenleiding. De foto van Bonthuis is gemaakt ter hoogte van de overweg in de Schoolstraat. De hulpbaan is aangelegd op de plek waar voorheen de gracht heeft gelegen. 3 september 1964 (NVBS-fotonummer 530.151). Een klein jaar later, op 13 juli 1965, zou het viaduct voor het reizigersverkeer worden geopend.

Toen vanaf 9 januari 1965 PCC′s ook op lijn 37 gingen rijden, ontstond er een probleem: op het eindpunt aan de Westvest bevindt zich geen keerlus. En dat vormt voor eenrichtingwagens zoals alle PCC′s een groot probleem. Als oplossing werd een keerdriehoek gekozen voor het NS-station, vlakbij het eindpunt. De tram rijdt vooruit de keerlus op en achteruit terug naar het eindpunt. PCC′s beschikken namelijk over een stuurinrichting aan de achterzijde die achteruit rijden mogelijk maakt. Nieuwsgierig geworden hoe dit er allemaal uit zou zien, toog de samensteller van deze expositie enkele weken later naar Delft en fotografeerde het emr. 1212 achteruitrijdend op de keerdriehoek de Westvest op. 20 februari 1965. (NVBS-fotonummer 1203.082).

We maken een grote sprong in de tijd: van zwartwit naar kleur en in een volgende eeuw: een foto van de situatie zoals deze jarenlang in Delft heeft bestaan, NS-treinstellen plan V 933-458-943 op het viaduct aan de Spoorsingel als trein 5045 op weg naar Dordrecht. Frans Boom maakte deze plaat op 16 augustus 2011.

Een en al chaos op deze luchtfoto. En dat is ook precies de bedoeling om te laten zien. Want het was lange tijd grote chaos in Delft: omgelegde tramsporen, opgebroken wegen en diepe gaten in de bodem. De treinen zouden voortaan ondergronds gaan en de viaducten daarna worden afgebroken. Dat het allemaal lang zou duren was wel duidelijk: een 2,3 km lange tunnel bouwen op zo′n locatie is niet niks. 29 november 2011 (De Jong Luchtfotografie)

Deze prachtige foto, die ook de voorkant van de Op de Rails-kalender 2016 heeft gesierd, toont de situatie zoals deze in 2007 was. Stellingmolen De Roos staat op de voorgrond, op het viaduct rijdt een Thalys-trein en links zien we HTM-lijn 1 met GTL 3031. PCC-cars zijn verdwenen en reeds jaren geleden fuseerden de HTM-lijnen 8 en 37 tot een nieuwe lijn 1, (een van) de langste tramlijn(en) van Nederland. Raymond Naber fotografeerde dit tafereel op 21 maart 2007.

Op deze foto rijdt het VIRM-treinstel nog in de open lucht maar lang zal dit niet meer duren. Achter het oude station is een donker rechthoekig gebouw te ontwaren: dit is het nieuwe station dat in gebruik werd genomen toen de trein op 28 februari 2015 ondergronds ging rijden. Deze situatie werd gefotografeerd door N. van Leijden op 25 januari 2015

Deze foto is geschoten op de laatste of een-na-laatste dag dat het viaduct in gebruik was: 21 februari 2015. Rechts rijdt een SLT-treinstel naar Roosendaal en links lijkt het of ′de gele tram′ is teruggekeerd, maar het betreft hier een reclametram van lijn 1. De foto is van de hand van C.J.W. Schaap (NVBS-fotonummer 5412.2374).

Deze foto laat de situatie zien van begin 2016. De tunnel is dan al een jaar in gebruik, dat wil zeggen met twee sporen. Deze ligt recht onder de Bagijnetoren op de voorgrond. Deze middeleeuwse toren, onderdeel van de stadsmuren, moest tijdelijk vijftien meter worden verplaatst voor de aanleg van de tunnel. De tram van lijn 1 rijdt nog steeds op het tijdelijk spoor. Rechts zien we de tweede tunnel voor spoor 3 en 4 en de parkeergarage in aanbouw: de vele vijzels moeten de muren behoeden voor instorting. In feite wordt het hele gebied tussen de beide huizenrijen ondertunneld. Raymond Naber heeft de foto op 19 maart 2016 gemaakt vanuit de molen De Roos, die op sommige dagen voor bezoekers geopend is.

Raymond Naber heeft ook deze laatste foto vanaf De Roos gemaakt van de huidige situatie. De tramrails liggen al op hun definitieve plaats en de tunneluitgang voor automobielen is duidelijk in beeld. HTM-tram 3143 maakt reclame voor P&O-ferries. 4 februari 2017

Tegenwoordig gaat de trein onder de grond door Delft heen en is er een geheel nieuw station gekomen, dat aanschuurt aan het oude. Het interieur is fraaier dan de rechthoekige doos die de buitenkant vormt. Foto van Ciril van Hattum, 28-2-2017.