Verslag excursie Sporen uit het Verleden 22: de Nederlandsche Tramwegmaatschappij
door Frank Hoogenboom
Op twee zonnige zaterdagen vond de 22ste excursie uit de serie Sporen uit het Verleden (dit keer in het Frysk) plaats. Het was alweer de tweede excursie naar het uitgebreide net dat de Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM) eind 19e / begin 20ste eeuw in Friesland en de naburige provincies had aangelegd. In 2016 bezochten we het deel Groningen – Drachten – Gorredijk – Lippenhuizen – Oosterwolde – Assen en bij deze tweede excursie waren de lijnen Heerenveen – Joure – Lemmer / Sneek – Bolsward – Arum – Franeker – Marssum – Leeuwarden aan de beurt. Met in totaal 83 deelnemers waren de bussen van het Nationaal Busmuseum uit Hoogezand weer praktisch volbezet!
Op 7 mei had het NBM wagen FRAM 1671 ingezet met als chauffeur Hendrik Blanke. Voor hem was het na NOLS, Woldjerspoor en NTM1 al de vierde spoorzoekexcursie en zijn zevende rit (3×2+1) voor ons. Op 4 juni chauffeerde Gerrit Timmermans ons, zodat hij ook eens kon meemaken door welke nauwe straatjes wij plegen te rijden. Voor de bus van die dag, de 36 van de Noordwesthoek, uit 1987, een flink exemplaar dus, was de route door de Stationsstraat Joure niet te volgen zonder onverantwoorde risico’s te lopen. Evengoed had uw verslaggever bewondering voor de stuurmanskunst die Gerrit later op de singel in Bolsward tentoonspreidde, toen de weg door het centrum wegens festiviteiten niet beschikbaar bleek.
Op 7 mei werd ruim een half uur later uit Heerenveen vertrokken vanwege ingelaste spoedwerkzaamheden met als gevolg vervangend busvervoer tussen Zwolle en Meppel. Ook op 4 juni was het bal met een wisselstoring in Amersfoort waardoor een aantal deelnemers eveneens met +30 arriveerde. De dienstregeling van de SNE had hiermee al min of meer rekening gehouden waardoor het programma geen hinder ondervond. Om de gevolgen van dergelijke vertragingen te beperken, had onze ervaren reisleider Ronald Bokhove namelijk eerst bij ons vertrekpunt station Heerenveen een korte rondwandeling gepland langs het oude en nieuwe tramtracé naar Gorredijk door de stad. Onze kundige begeleider Wytze Wijbenga verhaalde over het houten directiekeet van de spooraannemer uit 1867 (foto 1), de tramlocs die graag de plomp in wilden duiken, een oude tandkrans bij van een inmiddels vervangen brug waar de tram tot 1931 overheen gereden had, en een Stationsstraat die in maar liefst 3 gemeenten lag waarvan er één maar steeds geen tramrails wilde toelaten. In ons Speurboekje stond dan ook dat de laatste honderden meters spoor alhier pas in 1883 geopend konden worden, waar de lijn vanuit Gorredijk Heerenveen al in 1882 had bereikt.
Foto 1: Huis spoorwerkers uit de 19e eeuw in Heerenveen, 4 juni 2022. |
Foto 2: Tramstation Joure uit 1921, thans woonhuis en dokterspraktijk, 4 juni 2022. |
Toen de deelnemers die de vertragingen hadden getrotseerd de bus hadden weten te bereiken, kon de reis richting de eerste bestemming, Lemmer, worden ingezet. De NTM had in 1882 ook de lijn Heerenveen – Joure geopend en naast het spoorstation een mooi station met remise gebouwd dat in 1931, na de omlegging van de baan door Heerenveen, nog door een nieuw exemplaar was vervangen. Van dat alles was niets meer te zien, enkel de oprit naar de praktisch haakse oversteek van de spoorlijn was nog aan de hand van het hekwerk te volgen. Wytze vertelde hoe dicht de lijn ooit langs de rijweg had gelopen en waar het agentschap in Oudehaske was gevestigd. Bij Joure wees hij ons op alle wel en niet uitgevoerde plannen voor aanpassingen van het tracé, de plek van het oude, verdwenen tramstation én het nieuwe, uit 1921, dat er met perronrand en later toegevoegde treinwindvaan nog altijd mooi stond te wezen tussen de nieuwe bebouwing (foto 2). Een korte wandeling naar de splitsing van de lijnen richting Sneek en Lemmer gaf een indruk van al het groen en de landelijke rust die er ooit geweest moet zijn. Intussen was chauffeur Gerrit Timmermans van onze Leyland erin geslaagd zo door de woonstraten te manoeuvreren dat hij ons kon oppikken. Het motto van deze excursie – “dag vogels, dag bloemen, dat Sik” – had misschien beter vervangen kunnen worden door “dag vogels, dag bloemen, dag boten” want we waren al gauw weer vertraagd door diverse geopende bruggen, een euvel dat onze begeleider juist een zegen vond, want meer tijd voor uitleg!
Spoorslags vanuit Joure door naar Lemmer met het tramtracé uit 1901 steeds op zichtafstand, maar wel op eigen baan. Bij Lemmer bestond de tramhaven nog in naam maar was er ter plaatse geen spoor van het spoor meer te bekennen. Enige studie van beschikbaar foto- en kaartmateriaal leidde tot de conclusie dat de locloods op de plek van de huidige Jumbo gestaan moest hebben. Nadat de laatste Sik hier in 1968 was geweest, was er uiteraard voldoende belangstelling voor deze plek geweest. Niet getreurd, koffie, taart en oude foto’s genoeg in café-restaurant Centrum! Daar kwamen nog meer foto’s op tafel, onder andere van de excursie die de NVBS zelf (er was nog geen SNE) in 1962 naar deze lijn had georganiseerd. Op 4 juni bleken twee deelnemers er 60 jaar eerder ook bij te zijn geweest. Voor uw verslaggever gold dat helaas niet, maar ja, hij was toen pas 4 jaar oud…
Foto 3: Station St. Nicolaasga, 4 juni 2022. |
Foto 4: Halte Uitwellingerga, 4 juni 2022. |
Weer in de bus namen we de tijd om het tracé bij Follega te bekijken waar de kleine aangebouwde wachtkamer voor de tram nog te zien was, maar het oude brugwachtershuisje door een moderne woning was vervangen. In Sint Nicolaasga stopten we bij het station dat er nog redelijk kloek maar wel volledig ingebouwd bij stond (foto 3). Van hier tot Scharsterbrug ligt een fietspad op de oude trambaan. Bij Scharsterbrug konden we, hooggezeten in de bus, net over de schutting het achterliggende tracé zien. Terug in Joure zetten we koers naar het tramtracé richting Sneek dat hier ooit, in 1886, dwars door het waterrijke gebied was aangelegd op een zomerdijk die Rijkswaterstaat toen toch al aan het leggen was. Werk met werk maken dus! Onderweg wees Wytze ons op de diverse bruggenhoofden en pijlers die er nog van de tram te vinden waren én we stopten even om de oude halte Uitwellingerga te bezichtigen die er na de aanleg van het Margrietkanaal wat verscholen en verloren achter de opgehoogde weg bij stond (foto 4). In Sneek kregen we weer ruim de tijd een openstaande brug en vele schepen te bekijken vooraleer we langs het park reden waar ooit het emplacement van de tram had gelegen.
Door dus naar Bolsward over een route die de (goederen)tram nog tot 1968 had gereden. De passage door IJsbrechtum (op eigen baan) konden we nog herkennen. In Nijland bleek de oude wisselplaats met veelading inmiddels geheel vergroend. De route door Bolsward was deels afgesloten wegens festiviteiten. We konden nog net het oude station bereiken dat helaas op de nominatie staat gesloopt te worden. De oude remises waren al vervangen door de onvermijdelijke winkels en appartementen. Na een rondje langs de singel en weer een geopende brug, zetten we koers naar Harkezijl. De oude halte met remise aldaar van de paardentram naar Makkum, als laatste Nederlandse paardentram gesloten in 1930, was nu vervangen door een woning met garage die in de verte aan de oude halte deed denken. In Witmarsum wees Wytze ons de plek waar ooit de paardentram geëindigd was, totdat de problemen met de “moderne” Vignolarails, nodig voor de stoomtram die dezelfde route reed, dat onmogelijk maakte. En zo kwamen we in Arum waar we aanlegden bij de plaatselijke herberg die ooit, in 1876, als halte voor de tram gebouwd was (foto 5). Eigenaresse Roos van der Veen had behalve hapjes en drankjes ook een presentatie over het gebouw en de tram én een rondleiding voor ons in petto. Ze vertelde onder andere dat de stichter van de herberg, Jacob de Rapper, geweten moet hebben van de tramplannen, want hij was al jaren voor de opening van de tramlijn (1882) klaar met bouwen. We namen er graag even de tijd voor, al ging het ten koste van de korte wandeling die bij Hitzum nog op de planning stond.
Foto 5: Herberg De gekroonde Leeuw in Arum, |
Foto 6: Landhoofden van de trambrug bij Achlum, |
Bij Arum liep de lijn dus rechtdoor naar Harlingen, maar wij volgden op afstand het tracé van de zijtak richting Franeker die in 1902 geopend was en tot vergroting van het emplacement en de watertoren hadden geleid. Onderweg zagen we ook hier diverse oude landhoofden vanuit de bus. Bij één ervan, met fraaie molen op de achtergrond, fotostopten we even (foto 6). Voor de groep van 7 mei stond bij Achlum een aardige wandeling op het programma, die echter na honderd meter al afgebroken moest worden, omdat het (openbare) wandelpad was versperd door een horde koeien en schrikdraad en verderop de weilanden eender afgezet bleken. Het alternatief dat Ronald voor 4 juni achter de hand had, verdween in de extra tijd die we bij het tramhotel in Arum hadden doorgebracht. De herlegde tramkruising bij Hitzum had op 7 mei aanleiding gegeven de groep van 4 juni te verzoeken een inspectie uit te voeren waaruit (inderdaad) bleek dat er nu geen normaalspoor (1435 mm) lag maar smaller spoor van 1270 mm (foto 7). Bij Leeuwarden zouden we er bij de kruising van het Dokkumer Lokaaltje met de Harlingerstraatweg nog eentje tegenkomen die ook nog een traditionele staander van rails had en er ook overigens authentiek half verroest uitzag.
Foto 7: Teruggelegde ‘overweg’ bij Hitzum, 4 juni 2022. Foto: Frank Hoogenboom.
Het tramstation in Franeker uit 1921 was vervangen door een replica. Toch vormde dit gebouw een passend decor voor onze traditionele groepsfoto. Van hier tot Leeuwarden was er weinig bekijks, onder andere omdat de tramhalte van Dronrijp, volgens Wytze onnodig, was afgebroken bij de aanleg van de A31, maar de groene boog die het tramspoor ooit in 1924 met de sporen van het Dokkumer Lokaaltje had verbonden, trok nog wel de aandacht. Vermoeid én voldaan ging de ene helft van de deelnemers huiswaarts bij station Leeuwarden en genoot de andere helft van een goed en gezellig diner bij restaurant Wouters.
Dank aan Ronald Bokhove en Fenno Fierens voor het voorwerk, Wytze Wijbenga voor de deskundige toelichtingen en Hendrik Blanke en Gerrit Timmermans voor het sturen! Inmiddels is bekend dat er wegens de grote belangstelling nog een derde keer wordt gereden en wel op 24 september! We zien alweer uit naar het komende jaar met een bezoek aan Limburg, de LTM.