(Tram- en) treindesign 1830-heden

Op 17 juni 2025 geeft Henk Sijsling een presentatie over (Tram- en) treindesign en de maatschappelijk context waarin dit plaatsvond. Deze presentatie is volgens Henk ook geschikt voor vrouwen. Dus verzoekt Henk ons om ook vrouwen uit te nodigen. De nadruk van de presentatie ligt behalve op design ook op mode van de passagiers, comfort, wiegen, interieurs, lingerie, (trein)schilderkunst en dat alles in de maatschappelijke context van destijds.

(Tram- en) treindesign 1830-heden
De grote maatschappelijk veranderingen die vanaf ca. 1830 plaatsvonden hadden grote effecten voor de (rail)passagiers. In een 3-tal perioden wordt dat uiteengezet te weten:
4000 v.C. – 1890 van spierkracht naar stoomkracht
1890 – 1970 van stoom naar stroomlijn
1970 -heden NS Design

Van spierkracht naar stoomkracht
Door landbouw (uitvinding van een vrouw!) werd meer bestaanszekerheid verkregen en kon de bevolking groeien. Echter een groot nadeel van landbouw was dat er spierkracht, taakverdeling en grondverdediging voor nodig was. Een sterk hiërarchisch landbouwpatriarchaat ontstond. De uitvinding van stoomkracht maakte echter een einde aan het landbouwpatriarchaat en de vele landarbeid(st)ers konden in stoomfabrieken aan de slag. Van Gogh, hij reisde graag per trein, heeft al de sociale ellende van die overgang prachtig en kleurrijk in beeld gebracht.
Door verdere mechanisering en beter onderwijs ontstonden tal van nieuwe beroepen en stromingen zoals het feminisme, dat toen goed op stoom kwam. Ook ontstond in deze tijd door alle veranderingen een nieuwe esthetiek. Henschel constructeur Kurt Ewald stelde zelfs voor stoomlocomotieven een ‘Regelen der kunst ‘ (1927) op zodat de locomotieven er zo fraai mogelijk uit zouden zien. Kurt had zijn kennis opgepikt bij kunstenaars die zich bezig hielden ‘abstracte‘ schoonheid. Zij noemden zich de Futuristen en gingen onder meer te rade bij Picasso, een klasgenoot van Paul Arzens. Arzens, een romanticus en dus tegenpool van abstracte kunst, deelde wel de passie voor de machinerieën en dat kwam tot uiting bij de Nederlandse locomotieven de Dansende Emma’s, de serie 1300 en de serie 1600. Paul Arzens vond overigens Picasso maar een misogyne commerciële kwast. Zijn vrouw had over dat ‘commerciële’ zo haar eigen opvattingen.

Van stoom naar stroomlijn

De wijduitstaande mode van 1830 was niet afgestemd op de eerste krappe treinrijtuigen. Alras gingen de ontwerpers van rijtuigfabrikanten meer comfort en goed verende comfortabele rijtuigen bouwen. Na de Wallstreetcrisis kon een nieuwe generatie ontwerpers aan de slag. Zij verleidden met nieuwe aantrekkelijke producten opnieuw de consument. De strakke stroomlijn paste goed en werd populair in de jaren 30. Hun gestroomlijnde ontwerpen straalde efficiëntie en hygiëne uit. De Verenigde Staten bouwden met stroomlijn een populaire cultuur op. Ook in Nederland vond de stroomlijnstijl ingang. De voortschrijdende aerodynamicaprincipes gaven de stroomlijnhype vleugels. Auto’s, treinen, gebouwen, kleding, lingerie en stofzuigers werden gestroomlijnd.

NS-Design
Aanvankelijk leverde de treinfabrikanten het design van treinen. Een voorbeeld daarvan is de assertieve Elsbeth van Blerkom, die via Werkspoor het ontwerp leverde voor Neerlands mooiste trein ooit. Later ging de vormgeving over naar de NS-design waar de vlerkerige Niels Greif mede vorm gaf aan de koppen van de sprinters. Het in eigen huis hebben van ontwerpers leidde niet per sé tot betere ontwerpen en bracht kwalitatieve en financiële onzekerheden met zich mee. Na het debacle met de Fyra bleek dat ‘van de plank’ kopen, zoals bekend, moet samengaan met de juiste inkoopkennis en financiële contractvorm. Na de Fyra is de vormgeving weer bij de fabrikant terecht gekomen.

Foto: Een rijtuig van de Baltimore & Ohio Railroad en damesmode